Πώς προήλθαν τα σημεία στίξης;

Στην καθημερινότητα μας όλοι ανεξαιρέτως χρησιμοποιούμε  πλήθος σημείων στίξης και άλλων συμβόλων σχεδόν αυτόματα και ασυναίσθητα. Η προέλευση τους τις περισσότερες φορές είναι άγνωστη, ενώ η πορεία τους μέσα στο χρόνο αξιοθαύμαστη.

Οι πρώτες ενδείξεις ύπαρξης σημείων στίξης εντοπίζονται στη σημερινή Ιορδανία σε μια επιγραφή που χρονολογείται περίπου το 840 π. Χ. Πρόκειται για τη Μωαβιτική Λίθο ή Στήλη του Μεσά, η οποία μαρτυρεί τα θαυμαστά κατορθώματα του βασιλιά των Μωαβιτών. Η επιγραφή σήμερα φυλάσσεται στο Λούβρο και αποτελεί σπουδαίο δείγμα συλλαβικής σημιτικής γραφής της εποχής του Σιδηρού.

Αν εξετάσει κανείς αρχαιοελληνικές και λατινικές επιγραφές, εύκολα θα παρατηρήσει πως η στίξη δεν χρησιμοποιούνταν. Αντίθετα, η γραφή ήταν συνεχόμενη (scriptito continua) και κεφαλαιογράμματη. Η εξέλιξη των δικανικών λόγων και η ανάπτυξη της άμεσης δημοκρατίας αποθάρρυνε την καλλιέργεια του γραπτού λόγου, καθώς όλες οι υποθέσεις διευθετούνταν μέσω του προφορικού λόγου και κυρίως της ρητορικής. Η μεγάλη καινοτομία πραγματοποιήθηκε τον 5^ο αιώνα π. Χ. στον χώρο του αρχαίου θεάτρου. Κατά τη διδασκαλία των δραματικών έργων πρόκυψε η ανάγκη των υποκριτών να γνωρίζουν πότε ακριβώς θα κάνουν παύσεις και θα χρωματίζουν ανάλογα τη φωνή τους.

Η λύση δόθηκε από τον Αριστοφάνη και τον Ευριπίδη, οι οποίοι λέγεται πως υιοθέτησαν ένα σύστημα συμβόλων, που θα καθόριζαν το διάστημα της παύσης και θα διευκόλυναν τους υποκριτές. Λίγο αργότερα, χρησιμοποιήθηκε η στιγμή-τελεία (^.), που σηματοδοτούσε το τέλος περιόδων,  η μεσοστιγμή (•) που οριοθετούσε ένα μικρότερο τμήμα λόγων (κῶλον), και η υποστιγμή (.), ο προάγγελος της τελείας. Το σύστημα αυτό ονομάστηκε «θέσις» και συνυπήρχε μαζί με τα εισαγωγικά και την κορωνίδα, ένα σύμβολο που σηματοδοτούσε το τέλος ενός ολόκληρου κειμένου (βλ. εικόνα). Οριστικό βήμα για την παγίωση των σημείων στίξης στην αρχαιότητα έγινε από τον φιλόλογο Αριστοφάνη τον Βυζάντιο, ο οποίος εργάστηκε με σχολαστικότητα στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Κατάφερε να εφαρμόσει τόνους και πνεύματα, για να διαχωρίσει ομόγραφους τύπους και παράλληλα, προσέθεσε σημεία στίξης.

Κορυφαίο σταθμό στην ιστορία τους αποτέλεσε η εμφάνιση και η εξέλιξη της τυπογραφίας τον 15^ο αιώνα. Ήδη οι αντιγράφεις των κειμένων του Μεσαίωνα και ιδιαίτερα της Αγίας Γραφής, χρησιμοποιούσαν διάφορα σύμβολα, η χρήση των οποίων εξαρτιόταν κυρίως από την κρίση του κάθε αντιγραφέα. Η μαζική παραγωγή βιβλίων, όμως, οδήγησε στην ανάγκη χρήσης παγιωμένων σημείων στίξης. Τυπογράφοι όπως ο William Caxton στην Αγγλία και ο Aldus Manutius στη Βενετία υιοθέτησαν σημεία στίξης, όπως η τελεία και η άνω τελεία (;), οι παρενθέσεις, το ενωτικό (-) η άνω και κάτω στιγμή (:).

Παράλληλα, αξιοσημείωτη είναι και η ιστορία λατινικών σημείων στίξης τα οποία χρησιμοποιούνται ευρέως σήμερα. Ας εξετάσουμε λοιπόν την προέλευση και κάποιων άλλων:

Το θαυμαστικό (!)

Το θαυμαστικό προέρχεται από το λατινικό επίθετο iocundus, που σημαίνει «ευχάριστος» και που γραφόταν ως “io” για λόγους συντομίας. Σταδιακά, το I τοποθετήθηκε πάνω από το ο και με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε το θαυμαστικό.

Το ερωτηματικό (?)

Παράλληλη πορεία είχε και το λατινικό ερωτηματικό. Η λέξη “quaestio” ή “quaestitio” που στα νέα ελληνικά μεταφράζεται ως «ερώτηση»,  προέρχεται από το λατινικό ρήμα «quaero», το οποίο σημαίνει «γνωρίζω».  Επίσης για λόγους συντομίας , η λέξη άρχισε να αποδίδεται ως “quo” και είχε την ακόλουθη πορεία:

 

Οι γλωσσολόγοι που μελετούν την ελληνική, μαρτυρούν την ύπαρξη έντεκα σημείων στίξης, που κατηγοριοποιούνται σε συντακτικά και σχολιαστικά. Τα συντακτικά είναι εκείνα που συμβάλλουν στην κατανόηση του νοήματος, ενώ τα σχολιαστικά (ερωτηματικό, θαυμαστικό, αποσιωπητικά) αναδεικνύουν τη διάθεση και τη στάση του πομπού απέναντι το ζήτημα που αυτός πραγματεύεται.

Σήμερα παρά τις διαφοροποιήσεις, είναι βέβαιο πως σε όλες τις γλώσσες η χρήση τους  έχει καθιερωθεί. Η εμφάνιση μάλιστα των ηλεκτρονικών υπολογιστών αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για τη χρήση τους, καθώς πια κατέχουν περίοπτη θέση σε κάθε πληκτρολόγιο. Ορισμένοι μελετητές μάλιστα υποστηρίζουν πως τα emoji αποτελούν μια σύγχρονη, εξελιγμένη μορφή σημείων στίξης.

Ρία Ροροπούλου – bbc.com, iefimerida.gr